Jedną z najważniejszych inwestycji w dziewiętnastowiecznym Bielsku była budowa gazowni. W styczniu 1861 roku z inicjatywy ówczesnego burmistrza miasta Karla Ferdinanda Sennewalda, rada miasta podjęła decyzję o wprowadzeniu w mieście gazowego oświetlenia ulic, placów i budynków komunalnych. W celu zarządzania mającym powstać zakładem powołano do życia Bielitz-Bialaer Gasgesellschaft – Bielsko-Bialskie Towarzystwo Gazownicze S. A. Spółka wyemitowała 1200 akcji o wartości 100 złotych reńskich każda, które nabyło kilkudziesięciu bogatych mieszkańców Bielska, Białej i Lipnika. Wyemitowane akcje umożliwiły pozyskanie środków finansowych na budowę gazowni. Kompleks budynków na Dolnym Przedmieściu zaprojektował Rudolf Kühnell – dyrektor gazowni w czeskim Libercu, a pracę budowlane powierzono lokalnej firmie Karla Starke.
fot. Gazownia w Bielsku – litografia. Ansicht von Bielitz und Biala mit Umgebung. Autor: Carl Bollmann. Rok: 1871. Źródło: Wirtualne Muzeum Gazownictwa. Domena: publiczna.
W skład zabudowań gazowni wchodziły trzy zbiorniki gazowe wzniesione na planie ośmiokąta zespolone z budynkiem produkcyjnym, parterowy budynek administracyjny oraz nieistniejące już dzisiaj magazyny. 15 grudnia 1861 roku nastąpiło uroczyste uruchomienie zakładu. W kolejnych dniach w Bielsku rozbłysnęły pierwsze latarnie zasilane gazem. W lutym 1865 roku Spółka podpisała na bielskim zamku umowę z burmistrzem Białej na dostawę gazu do miasta. Zwiększenie zapotrzebowania na gaz spowodowało konieczność rozbudowy zakładu.
fot. Najstarszy zbiornik gazowni w latach międzywojennych w XX wieku. Źródło: Bernard Szczech, Górnośląski Okręgowy Zakład Gazownictwa 1948-1998, Muzeum Miejskie w Zabrzu, Zabrze 1998.
Gazownia do produkcji gazu wykorzystywała węgiel sprowadzany z kopalni w Karwinie i Zabrzu. Była jedną z nowocześniejszych w monarchii austro-węgierskiej. Zakład zobowiązał się do budowy i obsługi 120 latarń w Bielsku i 60 w Białej oraz zapewnienia dostaw gazu świetlnego przez sześćdziesiąt lat. W 1875 roku dostarczał gaz do 141 lamp gazowych postawionych w Bielsku. Piętnaście lat później liczba ta wzrosła do 300. Mniejsze zapotrzebowanie wykazywała Biała, która postawiła na rozwój latarni elektrycznych. Niemniej w XIX wieku w Białej zainstalowanych zostało 66 lamp zasilanych gazem. Latarnie gazowe rozstawiane były w zależności od ważności ciągu komunikacyjnego co 15 lub 25 metrów. Przez wiele lat ich obsługą zajmowali się latarnicy. Dopiero w 1936 roku zastosowano nowoczesne mechanizmy zegarowe.
fot. Zabudowania gazowni w 2023 r – widok od ul. Gazowniczej.
Z dniem 1 lipca 1902 roku, po 40 latach działalności, zakład gazowniczy przeszedł na własność gminy Bielsko. Władze miejskie powołały do życia nowy podmiot zarejestrowany pod nazwą Gazownia Miejska. Bezpośrednią kontrolę nad gazownią przejął zarząd komisaryczny powołany przez Magistrat. W latach 1914-1916 zakład gruntownie przebudowano. Wystawiono m. in. nową halę z piecami i wieżę węglową. W 1933 roku z uwagi na kryzys finansów miejskich gazownię włączono w skład Miejskich Zakładów Gazowych i Wodociągowych.
fot. Budynek piecowni z rampą kolejową w latach międzywojennych w XX wieku. Źródło: Bernard Szczech, Górnośląski Okręgowy Zakład Gazownictwa 1948-1998, Muzeum Miejskie w Zabrzu, Zabrze 1998.
W czasie II wojny światowej, okupant połączył w jedną firmę najważniejsze zakłady miejskie w Bielsku tj. elektrownię, gazownię oraz wodociągi. Przejście frontu w lutym 1945 roku spowodowało duże zniszczenia w majątku gazowni i liniach przesyłowych. Po wojnie gazownię i wodociągi oddzielono od elektrowni oraz rozebrano dwa zbiorniki gazowe. W maju 1945 roku wznowiono dostawy gazu do Bielska i Białej. W Bielsku nadal działało ponad 550 lamp gazowych. W 1949 roku zaczęto odchodzić od produkcji gazu i rozpoczęto pobór gazu ziemnego z sieci dalekosiężnej. W 1964 roku zlikwidowano ostatnie latarnie gazowe, a trzy lata później wygaszono ostatni czynny piec. W 1966 roku bielska gazownia na mocy decyzji władz centralnych w Warszawie przeszła pod nadzór Ministerstwa Górnictwa i Energetyki. W konsekwencji straciła swoją niezależność i stała się częścią Górnośląskich Okręgowych Zakładów Gazowniczych w Zabrzu.
fot. Zabudowania gazowni w 2023 r – widok od ul. Michała Grażyńskiego.
Miejska gazownia w Bielsku – Bielsko-Biała, ul. Gazownicza 14