W 1765 roku po wyroku sądu asesorskiego w Warszawie nakazującego Żydom opuszczenie starostwa lipnickiego, mieszkańcy Białej i Lipnika w sierpniu tegoż roku, w ciągu jednej nocy siłą wyrzucili poza granicę starostwa Żydów mieszkających w Białej i Lipniku. Zlikwidowano też cmentarz żydowski. Dopiero wprowadzone w monarchii austriackiej reformy w latach 1848 – 1849 zakazujące stosowania szykan wobec Żydów, wprowadzające ich równouprawnienie z pozostałymi obywatelami oraz swobodę kultu religijnego umożliwiły społeczności żydowskiej założenie nowego cmentarza na terenie ówczesnej gminy Lipnik.
Cmentarz powstał w 1849 roku na granicy Lipnika i Białej po stronie lipnickiej przy tzw. Drodze Hałcnowskiej, obecnej ulicy Wyzwolenia. Teren, na którym założono cmentarz, został wydzierżawiony od spadkobierców kupca i spedytora Georga Thomke. W 1858 roku parcelę, na której znajdował się cmentarz, nabył arcyksiążę Albrecht Habsburg. Nowy właściciel przedłużył społeczności żydowskiej dzierżawę gruntów cmentarnych, za roczną opłatę w wysokości 40 florenów. Pomiędzy 1849 a 1873 rokiem na cmentarzu o powierzchni około 74 arów, wzniesiono niewielki, murowany dom pogrzebowy z małą przybudówką. Od 1872 roku opiekę nad cmentarzem przejęła nowo powstała Izraelicka Gmina Wyznaniowa Lipnik-Biała, która odłączyła się od gminy oświęcimskiej. W 1902 roku Gmina nabyła na własność od spadkobiercy arcyksięcia Albrechta – arcyksięcia Karola Stefana Habsburga grunty, na których znajdował się cmentarz. Rosnąca liczba pochówków na przełomie XIX i XX wieku spowodowała, że w 1919 roku zakupiono tereny przyległe do cmentarza i powiększono jego obszar do 109 arów. W wyniku zmian administracyjnych w 1925 roku polegających na włączeniu Lipnika do miasta Biała, cmentarz znalazł się na gruntach bialskich. W drugiej połowie lat dwudziestych XX wieku cmentarz częściowo ogrodzono płytami betonowymi, a obok rozebranego starego domu pogrzebowego wybudowano bożnicę cmentarną z nowym domem pogrzebowym. W okresie międzywojennym bialscy Polacy gwarowo nazywali cmentarz „Żydowczok”.
fot. Cmentarz żydowski w Białej w latach trzydziestych XX w. Źródło: Wikimedia Commons, Autor: b.d., Rok: ok. 1930.
W czasie II wojny światowej pochówki na cmentarzu odbywały się do 1942 roku, a po jej zakończeniu z uwagi na małą populację ludności żydowskiej w Białej sporadycznie. Ostatni pochówek odbył się w październiku 1955 roku.
Z dniem 1 stycznia 1956 roku na podstawie dekretu Rządu Tymczasowego RP cmentarz został bezprawnie wywłaszczony i przejęty przez państwo. Sytuację tę wykorzystały ówczesne władze miejskie i przekazały jego zachodnią część Bielskiej Fabryce Armatur „Befa”. Dokonano wówczas pierwszych ekshumacji zwłok, które przewieziono na cmentarz żydowski w Bielsku. Ich liczba nie jest znana. W październiku 1965 roku Miejska Rada Narodowa bez żadnego uzasadnienia merytorycznego podjęła decyzję o zamknięciu i likwidacji cmentarza przy ulicy Wyzwolenia. Kongregacja Wyznania Mojżeszowego wielokrotnie odwoływała się od decyzji o likwidacji, żądając zaniechania planów likwidacji i stosowania przepisów ustawy o cmentarzach, która przewidywała zagospodarowanie terenów cmentarnych na inne cele, dopiero 40 lat po ostatnim pochówku. Jednak protesty nie dały żadnego rezultatu. Ostatecznie cmentarz zlikwidowano w marcu 1966 roku, przeprowadzając kolejną ekshumację 152 zwłok na cmentarz przy ulicy Cieszyńskiej. Teren cmentarza w ramach Narodowego Planu Rozwoju Gospodarczego przekazano pod rozbudowę Zakładów Sprzętu Sportowego „Polsport”.
fot. Zakład „Polsport” w miejscu bezprawnie zlikwidowanego cmentarza.
Z uwagi na pośpiech przy likwidacji cmentarza oraz niestaranność ekshumacji, szczątki ludzkie odkrywano na terenach „Befy” i „Polsportu” jeszcze kilkakrotnie w latach 1966-1968 a nawet później podczas prowadzonych prac budowlanych. Około 1/3 nagrobków zachowanych na cmentarzu przy ulicy Wyzwolenia przeniesiono na ulicę Cieszyńską. Pozostałe nagrobki zniszczono, skradziono lub wykorzystano, jako materiał budowlany przy regulacji koryta potoku Niwka w okolicy kościoła Opatrzności Bożej w Białej oraz do wybrukowania placu fabrycznego na terenie „Polsportu”. Prawdopodobnie część z nich wywieziono na wysypisko.
fot. Pomnik upamiętniający cmentarz.
13 grudnia 1996 roku przy ulicy Wyzwolenia odsłonięto pomnik upamiętniający cmentarz. Pomnik ma formę macewy z tablicą pamiątkową. Napis w języku hebrajskim i polskim głosi: „W tym miejscu znajdował się cmentarz żydowski, założony w 1849 roku. Zlikwidowany w 1966 roku decyzją ówczesnych władz”.
fot. Tablica pamiątkowa na pomniku.
Cmentarz żydowski w Białej – Bielsko-Biała, ul. Wyzwolenia 59